ابن‌مخلد ابوعاصم ضحاک بن مخلد بصری
ضحاک بن مخلد، عالم و
محدّث بصری قرن دوم و سوم و از
موالی
بنی شیبان بوده است.
ضَحّاک بن مَخْلَد، عالم و محدّث بصری قرن دوم و سوم. ابوعاصم ضحاک بن مخلد بصری از موالی‌بنی شیبان یا از تیرۀ بنی شیبان بوده است.
چون
ابن‌عساک ر
دربارۀ غیر
فصیح بودن او خبری آورده، وی نباید
عرب تبار باشد و
نسبت او به بنی شیبان از طریق پیوند ولاء صحیح‌تر است. با این حال، برای او در انتساب به
ثعلبة بن شیبان ، سلسله نسبی ذکر شده است.
مادرش از
بنی زبیر بود.
به نوشتۀ
خلیفة بن خیاط ،
وی در ۱۲۱ به
دنیا آمده،
هر چند خود او زمان تولدش را
ربیع‌الاول ۱۲۲ ذکر کرده است، که به نظر می‌رسد صحیح‌تر باشد.
ابوعاصم شوخ طبع بود و چون بینی بزرگی داشت و
لباس ابریشمی و زیبا می‌پوشید، به نبیل ملقب شد.
همچنین گفته‌اند زمانی
فیلی به بصره آورده و مردم برای دیدن آن رفته بودند، اما ضحاک بن مخلد، که علاقۀ شدیدی به
ابن‌جریج داشت، نرفت و چون ابن‌جریج سبب نرفتن او را پرسید، گفت که ترجیح می‌دهد به ابن‌جریح بنگرد و ابن‌جریج نیز او را نبیل خواند
برای اقوال دیگر دربارۀ علت شهرت او به نبیل
مزی .
دربارۀ زندگی او اطلاع چندانی نیست، جز آن‌که به
تجارت ابریشم می‌پرداخته و در
بصره سکونت داشته است.
وی از محدّثان برجستۀ بصری بوده و از کسان بسیاری
حدیث نقل کرده است، که از آن جمله بوده اند:
سفیان ثوری ،
شعبة بن حَجّاج ، و
امام صادق علیه‌السلام که از ایشان تن‌ها یک حدیث شنیده
برای فهرست
مشایخ حدیثی او.
از ضحاک برجسته ترین محدّثان عصرش (
احمد بن حنبل ،
احمد بن سعید دارمی ،
محمد بن اسماعیل بخاری ) و کسان دیگری، حدیث نقل کرده‌اند، که نشان دهندۀ جایگاه بلند او در میان محدّثان و اهل حدیث عصرش است؛ برای فهرست راویان حدیث از وی.
اغلب رجال‌نویسان
اهل سنّت وی را
ثقه ، ثبت،
کثیرالحدیث ، حافظ و شیخ‌المحدّثین خوانده‌اند.
خلیلی نیز از نظر
زهد و علم و دیانت و اتقان و متفق علیه بودن وثاقت ضحاک در میان محدّثان، سخن گفته و نوشته که بخاری به شاگردی نزد وی افتخار می‌کرده است. با این همه، انتقاداتی نیز از او شده است.
خرده گیری عقیلی به سبب موضع اهل رأی و
تعصب ضحّاک دربارۀ
ابوحنیفه بوده، که از دیدگاه اهل حدیث بی اشکال نبوده است.
با این حال، جایگاه برجستۀ او در میان محدّثان عراق به‌گونه‌ای بوده که
احمد بن حنبل افراد را برای
سماع حدیث نزد او می‌فرستاده است.
وی حدود هزار حدیث در
حافظه داشته است.
ضحاک در
فقه نیز متبحر بوده
و روایتهای فقهی فراوانی از او در آثار کهن موجود است.
مزی
حدیثی را که نام ضحاک در سلسله سند آن بوده، به سندی عالی نقل کرده است (نیز علو سند).
از میان رجال نویسان شیعی،
شیخ طوسی و
نجاشی او را در شمار
اصحاب و راویان
امام صادق علیه‌السلام یاد کرده اند.
نجاشی به عامّی (
سنّی ) بودن ضحاک اشاره نموده
و گفته که ضحّاک مکتوبی از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده است.
مکتوبی که نجاشی به آن اشاره کرده در میان
محدّثان امامی شهرت داشته.
و نجاشی
آن را به دو طریق، طریق محدّثان قم و عراق، نقل کرده است.
تن‌ها اشکال در نقل نجاشی آن است که نام پدر یا جدّ ضحاک را محمد ذکر کرده، که ظاهراً حاصل تصحیفی است که به دست کاتبان در نسخۀ کتاب نجاشی روی داده است
برای مواردی دیگر از تصحیف نام او در احادیث شیعه،
زیرا نام پدر ضحاک، مَخلد بوده و در سلسله نسبی که برای او ذکر شده است نیز نام محمد دیده نمی‌شود.
دربارۀ تاریخ درگذشت او اختلاف اندکی در منابع وجود دارد
و از میان آن‌ها ۱۴ ذیحجۀ ۲۱۲ و در شهر بصره
از صحت و شهرت بیشتری برخوردار است
که تاریخ اخیر را از قول
ابوداود سجستانی نقل کرده است.
نوادۀ ضحاک،
ابو بکر احمد بن عمرو بن ابی عاصم ، از محدّثان نامور بوده است (ابن‌ابی عاصم).
منابع :
(۱) عبدالرحمن بن محمد مشهور به ابن‌ابی حاتم رازی، الجرح والتعديل لابن ابي حاتم، بیروت ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
(۲) محمد بن حبان مشهور به ابن‌حبان، الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۳) ابن‌سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس (اختصارات).
(۴) ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
(۵) خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط العصقری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۶) خلیل بن عبدالله خلیلی، کتاب الارشاد فی معرفه علماء الحدیث، چاپ محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۷) ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء.
(۸) محمدتقی شوشتری، قاموس‌الرجال، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴ق.
(۹) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۰) محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء‌الکبیر، چاپ عبدالمعطی أمین‌قعله‌جی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۱۱) یوسف بن عبدالرحمن مزی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
